Cmentarz parafialny w Chrzanowie

---

Historia

W Chrzanowie, przed rokiem 1809, tradycja grzebania zmarłych odbywała się w rejonie kościoła św. Mikołaja oraz na niewielkim cmentarzu przylegającym do kościoła Świętego Krzyża, który znajdował się na przedmieściu, przy ulicy Świętokrzyskiej.

Po przyłączeniu Chrzanowa do Królestwa Galicji, co formalnie miało miejsce w 1795 roku, ale faktycznie nastąpiło w 1796 roku po opuszczeniu miasta przez wojska pruskie i pojawieniu się Austriaków, do życia weszły przepisy sanitarne narzucone przez austriackiego cesarza Józefa II. Przepisy te zabraniały pochówków w centrach miast oraz w obrębie świątyń. W związku z tym rozpoczęto starania o utworzenie nowego cmentarza parafialnego, usytuowanego poza miejską zabudową. W 1808 roku rozważano lokalizację cmentarza na łąkach pomiędzy dzisiejszymi ulicami Podwale a Szpitalną, jednak z powodu powodzi powodowanych przez rzeczkę Chechła, pomysł ten został porzucony.

W roku 1809 ostatecznie zadecydowano o założeniu cmentarza na gruntach plebańskich, w rejonie wzgórza nazwanego W Łanach, usytuowanego na północ od miasta, przy drodze prowadzącej do Luszowic, która wówczas nosiła nazwę ulicy Luszowskiej (aktualnie ul. Marchettiego). Na początku drugiej ćwierci XIX wieku cmentarz wyposażono w niewielką kostnicę oraz kapliczkę, co wówczas było jego dużą zaletą.

Jednak niezależnie od tego, cmentarz w Chrzanowie zmagał się z znacznymi problemami, takimi jak ciągłe przepełnienie, oraz chaotyczne zarządzanie pochówkami. O problemach tych informowały raporty przedstawiane przez władze miejskie oraz okręgowe w XIX wieku. Główne przyczyny tej sytuacji to niewielka powierzchnia cmentarza w stosunku do liczby mieszkańców, brak jasnych regulacji dotyczących lokalizacji nowych grobów oraz przyczynienie się do tego pochówków żołnierzy pruskich i austriackich, którzy zmarli w wyniku epidemii tyfusu, która miała miejsce w latach 40. XIX wieku, w okresie okupacji części Wolnego Miasta Krakowa przez Prusy.

Pierwsze powiększenie cmentarza miało miejsce w 1866 roku, kiedy to jego powierzchnia została niemal podwojona w kierunku zachodnim. Wcześniej, przez kilka lat, trwały spory dotyczące tego, kto powinien ponieść koszty związane z rozszerzeniem nekropolii. W sporze brały udział władze miejskie, pleban z Chrzanowa, władze okręgowe oraz Emanuel Loewenfeld, który jako osoba wyznania mojżeszowego, nie chciał ponosić wydatków na ten cel zgodnie z ówczesnym prawem, co budziło duże kontrowersje. Po rozwiązaniu tych sporów, do roku 1870 kontynuowano dyskusje na temat finansowania oraz budowy kamiennego muru wokół nowo powiększonego cmentarza.

Kolejny etap powiększenia cmentarza miał miejsce w 1892 roku, kiedy jego areał ponownie podwojono, rozciągając go w kierunku północnym. Wprowadzono też regulacje dotyczące wymagań dotyczących rozmiaru grobów oraz ich odstępów, co miało na celu uniknięcie przyszłego zamieszania, co zostało zaaprobowane przez specjalną komisję sanitarną. W rejonie ulicy Luszowskiej (po przekształceniach Marchettiego) zbudowano główną bramę wiodącą na teren cmentarza, a w latach 1899-1900 Henryk Loewenfeld wykonał monumentalną kaplicę, która była projektem Teodora Talowskiego. Ta kaplica była przeznaczona na grobowiec dla jego zmarłej matki, która wspólnie z synami przeszła na katolicyzm.

W 1914 roku jedną z sekcji cmentarza (która istnieje do dziś) przeznaczono na miejsce pochówków żołnierzy austro-węgierskich. Od 1922 roku nastąpiło kolejne poszerzenie cmentarza w kierunku zachodnim, ku ulicy Balińskiej, co zwiększyło jego powierzchnię o ponad połowę w stosunku do wcześniejszego stanu. W okresie międzywojennym, od strony ul. Balińskiej, wzniesiono nową bramę cmentarną, a w 1931 roku delegacja z włoskiego miasta Bergamo oddała hołd Stefano Marchettiemu przy jego grobie.

Po 1965 roku cmentarz został poszerzony wzdłuż ul. Marchettiego oraz w kierunku ul. Balińskiej. Ostatnie poszerzenie cmentarza miało miejsce w latach 2022–2023, kiedy to do nekropolii dołączono niewielkie skrawki gruntów znajdujących się między ogrodzeniem a nowo utworzoną ulicą Ks. Kamieńskiego, tworząc tym samym granicę między cmentarzem parafialnym a nowym cmentarzem komunalnym.

Pochówki

Cmentarz parafialny w Chrzanowie to ważne miejsce pamięci, w którym spoczywają liczne osoby mające ogromne znaczenie dla lokalnej społeczności. Na tym terenie można odnaleźć groby wielu znakomitych postaci, w tym:

• Antoni Andrysik (1843–1926), powstaniec styczniowy,
• Aleksander Baliś (1845–1905), powstaniec styczniowy,
• Leon Baliś (1898–1941), legionista II Brygady Legionów,
• Janusz Baurski (1896–1956), pierwszy powojenny dyrektor Fabloku,
• Paweł Bromboszcz (1840–1919), powstaniec styczniowy,
• Mikołaj Bytomski (1881–1932), burmistrz Chrzanowa w okresie międzywojennym,
• Wincenty Bytomski (1887–1939), powstaniec śląski,
• Elżbieta Głuska (1898–1986), okulistka, uczestniczka wojny polsko-bolszewickiej w batalionie sanitarnym,
• Tadeusz Kantor (1896–1973), legionista I Brygady Legionów,
• Wacław Karaś (1887–1942), kompozytor i kapelmistrz,
• Zdzisław Krawczyński (1898–1941), doktor filozofii, pedagog,
• Henryk Loewenfeld (1859–1831), właściciel obszaru dworskiego w Chrzanowie, mecenas sztuki i przedsiębiorca,
• Róża Loewenfeld (1831–1898), matka Henryka, filantropka,
• Stefano Elia Marchetti (1839–1863), garibaldczyk, powstaniec styczniowy,
• Mieczysław Mazaraki (1913–2003), pedagog, założyciel Muzeum w Chrzanowie,
• Roman Michalik (1898–1942), legionista Piłsudskiego, odznaczony Krzyżem Niepodległości,
• Tadeusz Oczkowski (1913–1938), lotnik WP, zginął w katastrofie samolotu w Sokolnikach pod Lwowem,
• Jerzy Oszacki (1912–1939), doktor medycyny, zginął tragicznie podczas wykonywania eksperymentu medycznego w Szpitalu Św. Łazarza w Krakowie,
• Włodzimierz Scholze-Srokowski (1894–1972), generał WP,
• Mirosław Temeriusz (1928–2009), powstaniec warszawski, ps. „Mirek”, żołnierz AK,
• Ignacy Trytko (1894–1942), legionista Piłsudskiego, odznaczony Krzyżem Niepodległości,
• Tadeusz Urbańczyk (1887–1973), pedagog,
• Janina Woynarowska (1923–1999), pielęgniarka, służebnica Boża,
• Mogiła zbiorowa żołnierzy Wojska Polskiego poległych we wrześniu 1939.

Wybrane obiekty zabytkowe

W obrębie chrzanowskiego cmentarza parafialnego można odnaleźć liczne obiekty o wartości historycznej, które świadczą o bogatej przeszłości regionu. Poniżej przedstawione są niektóre z nich:

• Najstarszym zachowanym nagrobkiem na cmentarzu jest nagrobek Antona Stiastnego, datowany na około 1856 rok (pas 2),
• Grobowiec Bartłomieja Sporysza, stworzony przez krakowskiego artystę Edwarda Stehlika około 1868 roku (kwatera 2),
• Mauzoleum rodziny Loewenfeldów, zaprojektowane przez Teodora Talowskiego na przełomie XIX i XX wieku (kwatera 7),
• Secesyjny nagrobek Leona Srokowskiego, wykonany około 1906 roku (kwatera 6),
• Nagrobek w stylu art déco Anny Dietrich, która pełniła funkcję kierowniczki Szkoły Powszechnej im. Królowej Jadwigi, datowany na 1927 rok (kwatera 2).

---

Oceń: Cmentarz parafialny w Chrzanowie

---